1876-1878 / 1908-1918 yılları arasında Meşruti Monerşi ile yönetilen Osmanlı Devleti'nin 1. Dünya Savaşı sonrasında yıkılmasının ardından Mustafa Kemal Atatürk önderliğinde ulusal mücadele başlatılırken; yönetimde halk iradesinin egemen olacağı ilan edildi. 23 Temmuz 1919 tarihinde Erzurum Kongresi'nin ardından yayımlanan bildirinin 3. Maddesindeki "Ulusal Kuvvetleri etken ve ulusal iradeyi egemen kılmak esastır" ifadesi bu anlayışın temel taşı olarak görüldü. 

Meclis, İstanbul işgali ve ardından Mebusan Meclisi'nin dağılmasının ardından, "Büyük Millet Meclisi" adı ile 23 Nisan 1920'de Ankara'da toplandı. 390 kişinin yer aldığı ve olağanüstü yetkilerle donatılmış olan bu yeni meclisin başkanı Mustafa Kemal Paşa aynı zamanda devlet ve hükümet başkanı olarak da adlandırıldı.

Saltanatın Kaldırılması
Kurtuluş Savaşı'nın başarılı sonucundan sonra toplanması öngörülen Barış Konferansı'na İstanbul ve Ankara hükümetleri birlikte davet edildi. 17 Ekim 1922 tarihinde İstanbvul Hükümetinden Sadrazam Tevfik Paşa Barış Konferansı'na bir ve ortak bir amaçta toplamak için telgraf ile Mustafa Kemal Paşa'ya başvurdu. 20 Ekim 1922 tarihinde gönderilen 2. telgraf ile ise Sadrazam Tevfik Paşa Babıali ile Büyük Millet Meclisi arasında tam bir birlik olduğunu ve Sevr Antlaşması'nı iptal ettirmek, işgalin sonuçlarını ortadan kaldırmak için beraber mücadele edildiğini belirterek vatan uğruna kişisel hırslardan vazgeçilmesi gerektiğini bildirmiştir.
 

28 Ekim'de İsviçre Lozan kentinde toplanacak olan konferansa İtilaf Devletleri İstanbul ve Ankara hükümetlerini resmi olarak davet etti. Bu davetin ardından 2 gün sonra dtoplanan TBMM, İstanbul hükümetinin tavsiyesi üzerine 82 adet imzalı karar tasarısını görüşmüş fakat ilj gün sonuç alınamamıştır. Ancak 1 Kasım tarihinde yapılan toplantıda Mustafa Kemal Paşa'nın müdehalesi üzerine saltanatın kaldırılmasına karar verilmiştir. Kararname'de "İstanbul'daki şekli hükümetin 16 Mart 1920'de tarihe intikal ettiği" bildirildi. 

Kararnamenin ilanından sonra Sadrazam Tevfik Paşa başkanlığında 4 Kasım günü son toplantısını yapan Osmanlı Devleti istifasını padişaha sunarak; 5 Kasım günü Ankara hükümetinin İstanbul'daki temsilcisi Refet Paşa tüm bakanlık müsteşarlarını Divanyolunda bulunan Şark Mahfilinde toplayarak tüm faaliyetlerine son vermelerini tebliğ etti.  7 Kasımda Babıali'deli başbakanlık dairesi boşaltıldı ve Osmanlı Devleti'nin resmi gazetesi Takvim-i Vekayi'nin yayınına da son verildi.
 

20 Ocak 1921'de meclisin kabul ettiği ve anayasa niteliğinde olan Teşkilat-ı Esasiye Kanunu isimli yasa ile egemenliğin Türk ulusuna ait olduğu ilan edildi. 1 Kasım 1922'de Saltanat Hükümeti'nin halen kendini Türk ulusunun temsilcisi saymasına karşın bir tepki olarak saltanat kaldırıldı.
 

İlk meclis seçiminin yenilenmesine karar verilerek 1 Nisan 1923'de dağılmasından sonra Mustafa Kemal Atatürk'ün emri sonucunda yeni bir anayasa tasarısı hazırlıkları başladı. Mevcut anayasa, ulusal iradenin Türk ulusuna ait olduğunu, bu iradeyi ulus adına temsil yetkisinin Meclis’e tanındığını onaylamıştı ancak devletin yönetim şeklini ve başkentini ilan etmemişti. Mustafa Kemal’in Wieber Neue Freie Presse muhabirine 22 Eylül 1923’te verdiği ve Türkçe bir özeti ilk defa İkdam gazetesinde yayımlanan demeçte, muhabirin sorusu üzerine ilk defa cumhuriyet kelimesini açıkça ortaya atması ülkede ve yurtdışında büyük yankı uyandırdı. Ekim 1923’de İsmet Paşa ve bir grup meb’us Ankara’nın Hükümet merkezi olarak kabul edilmesi yolunda bir kanun teklifi verdi. 13 Ekim 1923’te TBMM’de kabul edilen tek maddelik yasa ile Ankara, devletin başkenti oldu. Devlet merkezinin İstanbul olacağı yolundaki çekişmelere son veren bu yasa ile Cumhuriyetin ilanı için de bir adım atılmış oldu.

“Efendiler, yarın Cumhuriyet ilan edeceğiz”
27 Ekim 1923‘te Vekiller Heyeti’nin istifası TBMM’de okunduktan sonra, yeni bir vekiller heyeti kurma yolunda çalışmalar başladı. Muhalefetin yeni hükûmet kurma çabasında bir sonuç alınamadı. 28 Ekim’de Çankaya Köşkü’ndeki akşam yemeğinde İsmet Paşa, Fethi Bey, Kazım Paşa, Kemalettin Sami Paşa, Halit Paşa, Rize mebusu Fuat ve Afyon mebusu Ruşen Eşref Bey’i misafir olarak ağırlayan Mustafa Kemal Paşa, kabine bunalımından çıkma yolu üzerine görüştü ve misafirlerine “Efendiler, yarın Cumhuriyet ilan edeceğiz” dedi. Yemekten sonra Mustafa Kemal Paşa ve İsmet Paşa birlikte kanun tasarısını hazırladı.

Mecliste 29 Ekim 1923 sabahı toplanan Halk Fırkası Grubu kabine değişikliği için görüşmelere başladı. Görüşmelerin çıkmaza girmesi üzerine Mustafa Kemal Paşa’nın meselenin halli için görevlendirilmesine karar verildi. Çözüm için bir saat izin isteyen Mustafa Kemal, bir saat sonra kürsüye çıkarak yönetim biçiminin Cumhuriyet olması halinde hükûmet bunalımlarının yaşanmayacağının, bunun için rejimin Cumhuriyet olarak tescil edilmesi ve yönetim biçiminin buna göre düzenlenmesi gerektiğini ifade etti ve anayasa değişikliği teklifini sundu. Fırka toplantısında yapılan konuşmaların ardından teklifin önce bütünü, sonra ayrı ayrı maddeleri okunarak kabul edildi.

“29 Ekim 1923 tarih ve 364 sayılı Teşkilât-ı Esasîye Kanununun Bazı Mevaddının Tavzihan Tadiline Dair Kanun” ile 1921 Teşkilât-ı Esasîye Kanunu’nun altı maddesinde (1, 2, 4, 10, 11 ve 12. maddeler) değişiklik yapılmış; birinci maddesi şu şekilde değiştirilmiştir:

“Hâkimiyet, bilâkaydü şart Milletindir. İdare usûlü halkın mukadderatını bizzat ve bilfiil idare etmesi esasına müstenittir. Türkiye Devletinin şekl-i Hükûmeti, Cumhuriyettir”.

Halk Fırkası Grubunun toplantısından hemen sonra meclis toplantısı açıldı. Meclis başka konularla meşgul okurken, teklif edilen kanun tasarısı Kanun-ı Esasî Encümeni tarafından usulen incelenip tutanağı hazırlandı. Kanun, birçok konuşmacının “Yaşasın Cumhuriyet!” sesleriyle alkışlanan konuşmalarıyla kabul edildi. Ardından cumhurbaşkanlığı seçimi yapıldı. 158 üyenin oybirliği ile Ankara Milletvekili Gazi Mustafa Kemal cumhurbaşkanı seçildi.

29 Ekim 1923’te TBMM, Teşkilât-ı Esasiye Kanunu (1921 Anayasası)’nda yaptığı değişiklikle, devletin yönetim biçimini cumhuriyet olarak ilan etti. Aynı gece bu ilan, atılan 101 pare top ile kutlandı. 1924 yılında ise cumhuriyetin ilanı şenliklerle kutlandı. 2 Şubat 1925’te, Hariciye Vekaleti’nce (Dışişleri Bakanlığı) düzenlenen bir kanun teklifinde 29 Ekim’in bayram olması önerildi. Bu teklif Meclis Anayasa Komisyonu tarafından incelendive 18 Nisan’da karara bağlandı. 19 Nisan’da ise teklif TBMM tarafından kabul edildi. 628 sayılı bu kanun ile 29 Ekim, 1925’ten itibaren ülke içinde ve dış temsilciliklerde bayram olarak kutlanmaya başlandı.